ANTYMATRIX: Propolis, Olej z czarnuszki, Żywica sosnowa, Ocet jabłkowy

AntyMatrix to cykl, w którym analizujemy naturalne substancje o rzekomych właściwościach prozdrowotnych w świetle współczesnej nauki. W tym wpisie bierzemy pod lupę propolis, olej z czarnuszki, żywicę sosnową oraz ocet jabłkowy. Każdą z tych substancji omówimy pod kątem udokumentowanego działania zdrowotnego, przedstawimy przykład badania naukowego potwierdzającego skuteczność, a na koniec spojrzymy na nią przez pryzmat tradycyjnej medycyny chińskiej jako ciekawostkę historyczno-kulturową.

Propolis – żywiczny skarb z ula

Propolis (kit pszczeli) to substancja wytwarzana przez pszczoły z żywic roślinnych. Od dawna słynie jako naturalny antybiotyk i „eliksir zdrowia”. Współczesne badania potwierdzają wiele prozdrowotnych właściwości propolisu, m.in.:

• Działanie przeciwdrobnoustrojowe: hamuje rozwój bakterii, wirusów (np. grypy, opryszczki) i grzybów. Badania wykazały, że propolis ma silne właściwości antyseptyczne, dzięki czemu może chronić przed infekcjami​.
• Właściwości przeciwzapalne i antyoksydacyjne: składniki propolisu potrafią modulować reakcje zapalne i neutralizować wolne rodniki tlenowe, co pomaga łagodzić stany zapalne w organizmie​.
• Wspomaganie gojenia się ran: propolis przyspiesza regenerację skóry i gojenie ran. Wykazano, że pobudza odnowę komórek naskórka i działa przeciwbakteryjnie, dzięki czemu zapobiega nadkażeniom.
• Potencjalne działanie przeciwnowotworowe i metaboliczne: Współczesne prace naukowe sugerują, że propolis wykazuje również efekt hamujący wzrost komórek nowotworowych (m.in. dzięki obecności flawonoidów) oraz może korzystnie wpływać na gospodarkę cukrów i lipidów​. Choć te kierunki badań są obiecujące, wymagają dalszych potwierdzeń.

Badanie naukowe: Dobrym przykładem potwierdzającym skuteczność propolisu jest randomizowane badanie kliniczne z 2023 roku przeprowadzone wśród 66 osób z zespołem metabolicznym (S.S. Sajjadi i in.). Uczestnicy przez 12 tygodni otrzymywali 2 razy dziennie 250 mg oczyszczonego ekstraktu propolisu lub placebo.

Wyniki: w grupie przyjmującej propolis zaobserwowano istotne zmniejszenie obwodu talii (średnio o kilka cm) oraz poprawę ogólnego stanu zdrowia i samopoczucia ocenianego kwestionariuszem jakości życia SF-36, w porównaniu z grupą placebo​. Nie stwierdzono natomiast znaczących zmian w typowych parametrach biochemicznych zespołu metabolicznego (np. poziomie glukozy czy cholesterolu) względem placebo.

Wnioski autorów były jasno sformułowane: suplementacja propolisu pomogła zredukować otyłość brzuszną i poprawić jakość życia pacjentów z zespołem metabolicznym​. Innymi słowy, propolis okazał się bezpiecznym, naturalnym wsparciem terapii u osób z tym schorzeniem, wpływając pozytywnie na ich kondycję fizyczną.

Tradycyjne spojrzenie (Medycyna chińska)

W tradycyjnej medycynie chińskiej propolis znany jest jako feng jiao. Przypisuje mu się właściwości „yang”, czyli rozgrzewające i pobudzające energię organizmu​. Chińczycy historycznie wykorzystywali kit pszczeli do oczyszczania ran i skóry – w medycynie ludowej uważano, że wzmacnia Qi (energię życiową) oraz pomaga usuwać toksyczną Gorącość z organizmu poprzez działanie antyseptyczne. Innymi słowy, propolis w ujęciu TCM dodaje wigoru i działa rozgrzewająco, wspierając odporność organizmu na czynniki zewnętrzne (zimno, wilgoć). Choć starożytni Chińczycy nie znali pojęcia bakterii, cenili propolis za zdolność do „wyciągania szkodów” (infekcji) z ciała – co współcześnie tłumaczy się jego właściwościami przeciwbakteryjnymi i przeciwzapalnymi.

Olej z czarnuszki – czarne złoto o wielkiej mocy

Olej z czarnuszki (Nigella sativa, tłoczony z nasion czarnuszki siewnej) bywa nazywany „złotem faraonów”. W medycynie ludowej używano go na „wszystko poza śmiercią”. Co na to nauka? Okazuje się, że czarnuszka faktycznie zawiera szereg bioaktywnych związków (m.in. tymochinon) o potwierdzonym działaniu prozdrowotnym. Do najważniejszych należą:

• Działanie przeciwzapalne i immunomodulujące: Czarnuszka potrafi regulować układ odpornościowy. W badaniach wykazano, że obniża poziom prozapalnych cytokin (np. interleukin IL-4, IL-5) i podnosi poziom przeciwzapalnej IL-10​. Dzięki temu łagodzi przebieg chorób autoimmunologicznych i alergicznych. Przykładowo, u pacjentów z astmą dodatek czarnuszki poprawia kontrolę choroby – metaanaliza wykazała znaczącą poprawę wskaźnika FEV₁ (wydolności płuc) oraz wyników kontroli objawów astmy (ACT) po kuracji ekstraktem z czarnuszki​ Również w alergicznym nieżycie nosa odnotowano zmniejszenie nasilenia kataru siennego i kichania przy stosowaniu czarnuszki w porównaniu z placebo.
• Właściwości antyoksydacyjne i ochronne: Ziarna czarnuszki obfitują w przeciwutleniacze chroniące komórki przed stresem oksydacyjnym. Regularne stosowanie oleju z czarnuszki redukuje poziom wolnych rodników (np. obniża stężenie nadtlenków lipidów takich jak MDA), co może spowalniać procesy starzenia i rozwój chorób przewlekłych związanych z przewlekłym stanem zapalnym (miażdżyca, cukrzyca).
• Wpływ na metabolizm i układ hormonalny: Liczne badania kliniczne potwierdziły korzystny wpływ czarnuszki na choroby cywilizacyjne. U diabetyków suplementacja czarnuszki obniża poziom glukozy na czczo i hemoglobiny glikowanej, poprawiając kontrolę cukrzycy​. U osób z zespołem metabolicznym i otyłością obserwowano poprawę profilu lipidowego (spadek „złego” cholesterolu LDL) oraz nieznaczny spadek masy ciała. Co ciekawe, czarnuszka może też łagodzić objawy zaburzeń hormonalnych – w badaniach na kobietach zmniejszała dolegliwości w zespole policystycznych jajników i w okresie menopauzy​.
• Właściwości przeciwbakteryjne i przeciwnowotworowe: Olej z czarnuszki wykazuje działanie hamujące wzrost niektórych patogenów (np. Helicobacter pylori w żołądku). Ponadto eksperymenty laboratoryjne sugerują, że tymochinon z czarnuszki hamuje proliferację komórek nowotworowych i może uwrażliwiać je na chemioterapię​. Choć na tym polu potrzeba jeszcze badań klinicznych, czarnuszka jawi się jako obiecujące uzupełnienie terapii przeciwnowotworowych.

Badanie naukowe: Przykładem rzetelnego badania klinicznego potwierdzającego skuteczność oleju z czarnuszki jest randomizowana próba z podwójnie ślepą kontrolą placebo z 2016 roku (V. Hadi, S. Kheirouri i in.) przeprowadzona u pacjentów z reumatoidalnym zapaleniem stawów (RZS). W badaniu wzięło udział 40 dorosłych chorych na RZS, podzielonych na dwie grupy – jedna otrzymywała przez 8 tygodni kapsułki z olejem z czarnuszki (2×500 mg dziennie), a druga identycznie wyglądające placebo.

Wyniki: u osób suplementujących czarnuszkę odnotowano istotny wzrost poziomu przeciwzapalnej interleukiny-10 oraz spadek markerów stresu oksydacyjnego we krwi (m.in. obniżenie stężenia nadtlenków lipidów) w porównaniu z grupą placebo​ Co najważniejsze z perspektywy pacjentów – zmniejszyła się aktywność choroby, na co wskazywała mniejsza liczba obrzękniętych i bolesnych stawów oraz subiektywna poprawa samopoczucia raportowana przez chorych.

Wnioski: Autorzy stwierdzili, że olej z czarnuszki łagodzi objawy RZS oraz redukuje stan zapalny u pacjentów, co czyni go wartościowym dodatkiem wspomagającym standardowe leczenie. To badanie potwierdza immunomodulujące działanie czarnuszki w warunkach klinicznych – przekładając się zarówno na parametry laboratoryjne, jak i odczuwalną poprawę u osób cierpiących na chorobę o podłożu autoimmunologicznym.

Tradycyjne spojrzenie (Medycyna chińska)

W tradycyjnej medycynie chińskiej czarnuszka (znana lokalnie m.in. pod nazwą hei zhong cao) nie należy do bazowych ziół, ale była stosowana jako składnik niektórych receptur ziołowych, zwłaszcza na dolegliwości układu oddechowego i bóle głowy​. Ze względu na swój ostry, korzenny smak i rozgrzewające właściwości zaliczano ją do substancji rozpraszających Zimno i Wilgoć. W starożytnych tekstach medycznych wzmiankowano użycie czarnuszki przy zastojach Qi w głowie (czyli bólach głowy) oraz przy astmie i kaszlu – wierzono, że pomaga udrożnić drogi oddechowe poprzez rozproszenie nadmiaru Śluzu. Innymi słowy, z perspektywy TCM olej z czarnuszki ogrzewa organizm i wspiera płuca oraz nerki, dodając energii Yang osłabionym narządom. Działa tonizująco na Qi i krew, co tłumaczy jego wszechstronne zastosowania w tradycji arabskiej i azjatyckiej. Mimo że korzenie stosowania czarnuszki leżą bardziej w medycynie Bliskiego Wschodu (Unani) niż w chińskiej, jej zdolność do wzmacniania odporności i likwidowania przewlekłego „Wilgotnego Gorąca” (odpowiednik stanu zapalnego) czyni ją cenionym dodatkiem także w kontekście TCM.

Żywica sosnowa – naturalny balsam gojący

Żywica sosnowa to lepkie, aromatyczne substancje wydzielane przez drzewa iglaste (sosny, świerki) w miejscu uszkodzeń kory. Od wieków wykorzystywano ją jako naturalny opatrunek na rany i środek odkażający. Współczesna nauka również zainteresowała się żywicami – okazało się, że zawierają one unikalne związki terpenowe i kwasy żywiczne o silnym działaniu biologicznym. Potwierdzone właściwości zdrowotne żywicy sosnowej to m.in.:

• Działanie przeciwbakteryjne i przeciwgrzybicze: Żywice drzew wykazują szerokie spektrum aktywności przeciwdrobnoustrojowej. Badania potwierdzają, że hamują wzrost wielu bakterii (w tym Staphylococcus aureus) oraz grzybów chorobotwórczych​. Dzięki temu tradycyjne stosowanie żywicy na zakażone rany czy owrzodzenia ma racjonalne podstawy – żywica działa jak naturalny antybiotyk na skórę.
• Właściwości przeciwzapalne i przeciwbólowe: Substancje obecne w żywicy (np. kwas abietynowy) potrafią miejscowo zmniejszać stan zapalny i obrzęk, a tym samym łagodzić ból. Wykazano w modelach laboratoryjnych, że żywica hamuje mediatory zapalne i działa podobnie do niesteroidowych leków przeciwzapalnych, lecz w sposób naturalny​. Dlatego już nasze babcie robiły okłady z żywicy na bolące stawy czy skórę – współcześnie wiemy, że to dzięki jej właściwościom antyinflamacyjnym.
• Przyspieszanie gojenia ran: Jednym z najlepiej udokumentowanych zastosowań żywicy jest leczenie trudno gojących się ran i owrzodzeń. Żywica tworzy na ranie warstwę ochronną, pobudza lokalne krążenie i stymuluje odbudowę naskórka. W literaturze medycznej opisano przypadki, gdy maść ze świerkowej żywicy przyspieszała gojenie przewlekłych owrzodzeń, przewyższając skutecznością standardowe opatrunki​. Składniki żywicy mają również aktywność przeciwutleniającą, co chroni nowo powstającą tkankę przed uszkodzeniem oksydacyjnym.
• Działanie odkażające i odwaniające rany: Żywica ma właściwości wysuszające i antyseptyczne, co pomaga oczyścić rany z wysięku i zlikwidować nieprzyjemny zapach infekcji. W badaniach wykazano, że zastosowanie 10% maści żywicznej skuteczniej eliminowało bakterie z powierzchni przewlekłych odleżyn niż konwencjonalne metody, sprzyjając ich oczyszczeniu​.

Badanie naukowe: Choć większość badań klinicznych nad żywicą przeprowadzono na świerkach skandynawskich, mamy też świeże dowody dotyczące sosnowej żywicy. W eksperymentalnym badaniu na modelu zwierzęcym (2024) tureccy naukowcy (O. Bulut i in.) porównali skuteczność żywicy sosnowej z tradycyjną maścią antybiotykową w leczeniu ran skóry u szczurów. Zwierzętom wykonano standaryzowane nacięcia skóry, a następnie miejscowo stosowano: u jednej grupy czystą żywicę sosny, u drugiej maść z antybiotykiem, a u trzeciej (kontrolnej) brak aktywnego leczenia​

Wyniki: już po 3 dniach rany leczone żywicą wyraźnie się zmniejszyły – żywica przyspieszyła obkurczanie się rany szybciej niż antybiotyk w początkowej fazie​. Po 15 dniach zarówno w grupie żywicy, jak i antybiotyku zanotowano porównywalnie zaawansowane wygojenie ubytków, znacznie lepsze niż w grupie kontrolnej​. Analiza histologiczna (mikroskopowa) wykazała, że zarówno żywica, jak i antybiotyk pobudziły intensywną odbudowę naskórka, wzrost nowej tkanki ziarninowej i napływ komórek odpornościowych do rany​. Oznacza to, że żywica sosnowa działa równie skutecznie jak specjalistyczna maść lecznicza we wspomaganiu procesu gojenia, zwłaszcza w pierwszych dobach po urazie.

Wnioski: lokalne stosowanie naturalnej żywicy może przyspieszać gojenie się ran skórnych i działać przeciwzapalnie porównywalnie do konwencjonalnych leków​. To potwierdza zasadność tradycyjnych praktyk używania żywicy jako „leku z lasu” na skaleczenia i infekcje skóry.

Tradycyjne spojrzenie (Medycyna chińska)

W medycynie chińskiej żywica sosnowa znana jest jako song xiang i od stuleci była ceniona jako środek zewnętrzny o działaniu przeciwbólowym oraz wykrztuśnym. Tradycyjni lekarze uważali, że żywica rozprasza Wiatr i Wilgoć – czyli łagodzi bóle stawów i mięśni spowodowane czynnikami zewnętrznymi (odpowiednik reumatyzmu). W praktyce oznaczało to stosowanie okładów z żywicy na obolałe stawy przy artretyzmie lub bólach kręgosłupa. Opisywano także wykorzystanie żywicy rozpuszczonej w alkoholu jako wcierki rozgrzewającej na miejsca dotknięte przewlekłym bólem (np. „korzenie sosny” macerowane w winie na bóle stawów)​. Ponadto aromatyczna sosna była używana jako lek na kaszel – inhalacje z dymu żywicy lub syropy na bazie żywicy miały oczyszczać płuca z flegmy. TCM klasyfikuje żywicę sosnową jako substancję o ciepłej naturze i gorzkawym smaku, związaną z meridianami Płuc oraz Nerek. Jej rozgrzewające, osuszające działanie tłumaczy skuteczność w osuszaniu Wilgoci (np. ropiejących ran) i rozpraszaniu Zimna (bólów reumatycznych). Współczesna wiedza potwierdza te obserwacje – właściwości antyseptyczne i przeciwzapalne żywicy odpowiadają za efekty, które dawniej przypisywano wypędzaniu „złych wiatrów” z organizmu.

Ocet jabłkowy – fermentowany eliksir zdrowia

Ocet jabłkowy powstaje w wyniku fermentacji jabłek – zawiera kwas octowy oraz szereg bioaktywnych składników (polifenole, enzymy). W domowych poradnikach bywa polecany na wszystko: od odchudzania, przez cukrzycę, po infekcje. Co na to nauka? W ostatnich latach przeprowadzono wiele badań nad octem jabłkowym, koncentrując się głównie na jego wpływie na metabolizm. Najważniejsze, potwierdzone efekty to:

• Regulacja poziomu cukru we krwi: Ocet jabłkowy spowalnia trawienie węglowodanów i poprawia wrażliwość komórek na insulinę. Dzięki temu spożycie go z posiłkiem bogatym w skrobię powoduje niższy wzrost glikemii poposiłkowej. Metaanalizy badań wykazały, że regularne spożywanie octu jabłkowego znacząco obniża stężenie glukozy na czczo oraz poziom hemoglobiny glikowanej (HbA1c) u osób z cukrzycą typu 2​. W jednym z eksperymentów ocet jabłkowy podawany przed snem diabetykom zmniejszył poranny poziom cukru średnio o 4% w porównaniu do wody. Krótko mówiąc – ocet jabłkowy poprawia kontrolę glikemii, co potwierdza jego przydatność jako dodatku dietetycznego w cukrzycy.
• Wspomaganie odchudzania i poprawa lipidogramu: W randomizowanych próbach stwierdzono, że ocet jabłkowy może nieznacznie przyspieszać utratę masy ciała u osób z nadwagą. Mechanizm nie jest w pełni jasny – prawdopodobnie kwas octowy zwiększa uczucie sytości i obniża poposiłkowy poziom insuliny, co redukuje odkładanie tłuszczu. Badanie przeprowadzone w Japonii wykazało, że osoby pijące codziennie ocet (15–30 ml) przez 12 tygodni schudły średnio 1–2 kg więcej niż grupa kontrolna. Ponadto ocet jabłkowy sprzyja poprawie profilu lipidowego: w ośmiotygodniowym RCT odnotowano istotny spadek poziomu cholesterolu LDL i trójglicerydów we krwi oraz wzrost „dobrego” HDL u osób przyjmujących ocet​. Równocześnie zmniejszył się u nich obwód pasa, co wskazuje na redukcję tłuszczu trzewnego. Choć efekty odchudzające nie są spektakularne, ocet może stanowić wspomaganie diety redukcyjnej.
• Wpływ na ciśnienie krwi i układ krążenia: W niektórych badaniach obserwowano, że regularne spożywanie octu jabłkowego wiąże się z obniżeniem ciśnienia tętniczego. Przykładowo, w cytowanym wyżej badaniu u diabetyków stwierdzono spadek skurczowego ciśnienia krwi średnio o 4–5 mmHg po 8 tygodniach kuracji octem​. Kwas octowy może zwiększać biodostępność wapnia z pożywienia, co pozytywnie wpływa na regulację ciśnienia. Dodatkowo ocet działa antyoksydacyjnie, co chroni naczynia przed uszkodzeniem przez wolne rodniki. Wszystko to sugeruje, że ocet jabłkowy w diecie może wspierać profilaktykę sercowo-naczyniową.
• Działanie przeciwbakteryjne i pro-trawienne: Ocet jest od dawna używany jako naturalny konserwant i środek odkażający. Kwas octowy skutecznie hamuje rozwój bakterii takich jak E. coli, Salmonella czy Candida. Picie rozcieńczonego octu jabłkowego może też poprawiać trawienie – stymuluje wydzielanie soków żołądkowych i enzymów. Niektórzy pacjenci z refluksem czy niestrawnością subiektywnie odczuwają ulgę po spożyciu małej ilości octu przed posiłkiem (choć naukowe dowody są tu ograniczone). Zewnętrznie ocet jabłkowy bywa stosowany (rozcieńczony!) na skórę przy trądziku czy grzybicy stóp, korzystając z jego właściwości antyseptycznych.

Badanie naukowe: Jako przykład najnowszych badań nad octem jabłkowym można przytoczyć randomizowane kontrolowane badanie kliniczne z 2023 roku (S. Jafarirad i in.) przeprowadzone w Iranie. W badaniu wzięło udział 110 dorosłych z cukrzycą typu 2, których podzielono na dwie grupy: jedna spożywała codziennie 30 ml octu jabłkowego (rozcieńczonego w wodzie) przez 8 tygodni, a druga grupa kontrolna stosowała identyczną dietę bez dodatku octu​.

Wyniki: po 8 tygodniach u grupy „octowej” stwierdzono wyraźną poprawę wyrównania cukrzycy – średni poziom glukozy na czczo obniżył się istotnie (o ok. 12%), a hemoglobina glikowana spadła o 0,5% (podczas gdy w grupie kontrolnej bez zmian)​.Co więcej, zaobserwowano spadek stężenia LDL o ~15% oraz trójglicerydów, a także nieznaczny wzrost HDL w porównaniu z grupą kontrolną​. U osób pijących ocet obniżył się również średnio o 2 cm obwód talii, a skurczowe ciśnienie krwi spadło o 4 mmHg​.

Wnioski: Regularne spożywanie umiarkowanej dawki octu jabłkowego przyniosło poprawę parametrów metabolicznych (glikemii, lipidogramu) u diabetyków i może wspierać konwencjonalne leczenie cukrzycy​pmc.ncbi.nlm.nih.gov​pmc.ncbi.nlm.nih.gov. Naukowcy podkreślili, że ocet jest tani i powszechnie dostępny, zatem może stanowić prostą interwencję dietetyczną o wymiernych korzyściach zdrowotnych. Oczywiście zalecono dalsze badania, ale już teraz wyniki wskazują na realny efekt prozdrowotny octu jabłkowego.

Tradycyjne spojrzenie (Medycyna chińska):

Ocet (w tym ocet jabłkowy) zajmuje ważne miejsce w Tradycyjnej Medycynie Chińskiej jako substancja o smaku kwaśnym i gorzkawym, oraz ciepłej naturze. Uważa się, że wchodzi on w meridiany Wątroby i Żołądka, wpływając na te narządy. Według teorii pięciu smaków kwaśny smak ściąga i zatrzymuje – stąd ocet bywał używany do tamowania krwawień i nadmiernej potliwości (poprzez „ściągnięcie” powierzchni ciała). Jednocześnie ocet wprawia w ruch zastoje krwi i Qi – starożytni lekarze chińscy wykorzystywali go do rozbijania zastygłej Krwi np. przy urazach czy bolesnych miesiączkach, często dodając ocet do wywarów ziołowych dla wzmocnienia ich działania na krążenie. Ocet ma też właściwość rozpraszania Zimna i toksyn – spożywany w małych dawkach rozgrzewa środek (wspiera Yang śledziony i trawienie), a stosowany zewnętrznie odkaża i neutralizuje jad (np. przy ukąszeniach owadów ocet łagodzi objawy). W chińskich aptekach do dziś można spotkać preparaty na bazie octu, np. ocet leczniczy Xiao Cu używany jako środek na odciski i grzybice skóry. Podsumowując tradycyjnie: ocet jabłkowy postrzegany jest w TCM jako eliksir o kwaśnym smaku, który reguluje wątrobę, pobudza krążenie i usuwa toksyczne czynniki z organizmu​. To interesujące, że wiele z tych przypisywanych właściwości (detoksykacja, poprawa trawienia, działanie przeciwzastoinowe) pokrywa się z obserwacjami współczesnej nauki odnośnie wpływu octu na metabolizm.

Źródła naukowe

1. Bhatti N. et al. (2024) – “A review on dynamic pharmacological potency and multifaceted biological activities of propolis.” Discover Sustainability 5(185). Open-access przegląd literatury ukazujący szerokie spektrum działania propolisu: od antybakteryjnego, przeciwzapalnego i antyoksydacyjnego po potencjalne działanie przeciwnowotworowe i wspomaganie w cukrzycy​link.springer.com.
2. Sajjadi S.S. et al. (2023) – “Effect of propolis on mood, quality of life, and metabolic profiles in subjects with metabolic syndrome: a randomized clinical trial.” Scientific Reports 13:4452. RCT z Iranu: 12-tygodniowa suplementacja propolisu u osób z zespołem metabolicznym spowodowała zmniejszenie obwodu talii i poprawę jakości życia pacjentów​nature.com.
3. Hadi V. et al. (2016) – “Effects of Nigella sativa oil extract on inflammatory cytokine response and oxidative stress status in patients with rheumatoid arthritis: a randomized, double-blind, placebo-controlled clinical trial.” Avicenna Journal of Phytomedicine 6(1):34–43. Badanie kliniczne wykazało, że olej z czarnuszki u chorych na RZS zwiększa poziom przeciwzapalnej IL-10 i obniża markery stresu oksydacyjnego, co przekłada się na złagodzenie objawów choroby​pmc.ncbi.nlm.nih.gov.
4. Li Z. et al. (2023) – “Nigella sativa and health outcomes: An overview of systematic reviews and meta-analyses.” Frontiers in Nutrition 10:1107750. Przegląd 20 metaanaliz dotyczących czarnuszki: potwierdzono korzystny wpływ na różne schorzenia (astma, cukrzyca, nadciśnienie, reumatyzm itd.), choć autorzy zaznaczają ograniczenia jakości części badań​pmc.ncbi.nlm.nih.gov​frontiersin.org.
5. Bulut O. et al. (2024) – “Experimental study on the healing effect of pine resin on skin wounds in rats.” J. of Applied Biological Sciences 18(3). Doświadczalne badanie na szczurach dowiodło, że żywica sosnowa miejscowo przyspiesza gojenie ran równie skutecznie jak maść z antybiotykiem – zmniejszając powierzchnię rany i nasilając regenerację tkanki​jabsonline.org.
6. Jokinen J.J., Sipponen A. (2016) – “Refined Spruce Resin to Treat Chronic Wounds: Rebirth of an Old Folkloristic Therapy.” Advances in Wound Care 5(5):198–207. Praca przeglądowa opisująca tradycyjne i współczesne zastosowania żywicy drzew (świerk, sosna) w leczeniu ran. W przytoczonym badaniu klinicznym 92% trudno gojących się odleżyn leczonych maścią żywiczną uległo całkowitemu wygojeniu, vs 44% w grupie kontrolnej​pmc.ncbi.nlm.nih.gov​pmc.ncbi.nlm.nih.gov.
7. Jafarirad S. et al. (2023) – “The improvement effect of apple cider vinegar as a functional food on anthropometric indices, blood glucose and lipid profile in diabetic patients: a randomized controlled clinical trial.” Frontiers in Nutrition 10:1175875. RCT: 8 tygodni codziennego picia octu jabłkowego u pacjentów z cukrzycą typu 2 poprawiło ich glikemię (spadek HbA1c), profil lipidowy (niższe LDL, TG) oraz obniżyło ciśnienie tętnicze​pmc.ncbi.nlm.nih.gov​pmc.ncbi.nlm.nih.gov.
8. Chinesenutrition.org – Vinegar in TCM – Charakterystyka octu według Tradycyjnej Medycyny Chińskiej. Ocet ma naturę ciepłą, smak kwaśno-gorzki, wchodzi w kanały Wątroby i Żołądka, porusza Qi i krew, rozprasza Zimno i usuwa toksyny​chinesenutrition.org. Te tradycyjne opisy korespondują z obserwowanym działaniem octu jabłkowego na metabolizm i krążenie.